دکتر علیر ضا حبیب زاده
مدیر توسعه گیاهان دارویی شرکت تماد
مدرس دانشگاه
یادداشت: ظرفیت گیاهان دارویی در صنعت داروهای ضد سرطان
سرطان دومین علت مرگ و میر در جهان است. در سال ۲۰۲۲ سازمان بهداشت جهانی ۲۰ میلیون مورد جدید ابتلا به سرطان و همچنین ۹.۷ میلیون مرگ ناشی از سرطان را به ثبت رساند. طبق پیش بینی ها در سال ۲۰۵۰، ۳۵ میلیون ابتلا به سرطان و ۱۸.۵ میلیون مرگ در جهان به ثبت خواهد رسید. این درحالی است که در ایران سالانه ۱۵۰ هزار مورد ابتلا به سرطان در کشور ثبت می شود؛ که حدود ۵۵ هزار نفر از هموطنان سالانه بر اثر ابتلا به انواع سرطان فوت می کنند.
امروزه دانشمندان با بهره گیری از روشهای مختلف، اقدام به درمان و معالجه سرطان می کنند. جراحی، رادیوتراپی، ایمونوتراپی، هورمون تراپی و در آخر شیمی درمانی از روش های متداول هستند که هرکدام از آنها عوارض جانبی خود را دارند.
روش های پیشگیری از سرطان در کنار روش های درمان مورد توجه دانشمندان قرارگرفته است. یکی از این گزینه ها استفاده از گیاهان دارویی و منابع گیاهی است. مطالعات نشان داده که میوه ها، سبزیجات و بالطبع داروهای گیاهی با خصوصیات متنوع فارماکولوژیک، منابع غنی از ترکیباتی همچون فلانوئیدها، ترپن ها، آلکالوئیدها و… می باشند که قابلیت پیشگیری و حتی درمان سرطان ها را دارند.
یکی از مهمترین ترکیبات ضد سرطان فلاونوئیدها می باشد. کوئرستین (Quercetin) بعنوان یکی از ترکیبات فلاونوئیدی در گیاهان متنوعی همچون میوه ها، چای، قهوه و سبزیجات وجود دارد و در مطالعات مختلف گزارش هایی از مهار سلولهای سرطان مردان و زنان ارائه شده است. رسوراترول(Resveratrol) از دیگر ترکیبات فلاونوئیدی در انگور بوده که بر مرحله شروع، ارتقا و پیشرفت سرطان تاثیرگذار است. از غنی ترین گیاهان حاوی فلاونوئید می توان به گونه گیاهی اسکوتلاریا (Sctellaria baicalensis) اشاره کرد که در مطالعات مختلف رشد تومور را تا حدود ۶۰% در سرطان رحم کاهش می دهد.
با وجود گزارش های متعدد در زمینه خاصیت آنتی اکسیدان و آنتی کنسر ترکیبات مختلف، بسیاری از آنها در مسیر آزمایشات حیوانی یا بالینی و یا در قالب کارهای مطالعاتی می باشند. اما برخی ترکیبات گیاهی در حال حاضر در دنیا وجود دارد که تمام این مراحل را گذرانده و نقش درمان سرطان را برعهده دارند.
از این ترکیبات می توان به ماده موثره تاکسول، آلکالوئیدها گیاه وینکا، ماده موثره کامپتوتسین ( Camptothecin) و پودوفیلوتوکسین (Podophyllotoxin) اشاره کرد. این ترکیبات که از سه نوع گونه گیاهی استخراج می شوند؛ توانسته اند در داخل کشور یک گردش مالی نزدیک ۱۰۰۰ میلیارد تومان را به خود تخصیص دهند و در درمان سرطان های مختلف با سطوح پیشگیری متفاوت تاثیرگذار باشند.
تاکسول به عنوان یک ترکیب پیچیده بیوشیمیایی و دارای خاصیت ضد سرطان عموما از درخت سرخدار استخراج می شود. این ماده در سال ۱۹۹۲ و در سال ۱۹۹۴ برای سرطان زنان از FDA تائیدیه گرفت و بعد از آن بر روی سرطان ریه استفاده گردید، در حال حاضر محصولات نیمه سنتزی این ترکیب با نام های Docetaxel Paclitaxel, Cabazitaxel در بازارهای بین المللی عرضه می شود. این ترکیبات طبق آمارنامه دارویی به مقدار عدد ۲.۱ میلیون و متوسط گردش مالی سالانه ۵ هزار میلیارد ریال وارد و تولید می شوند.
گونه گیاهی دوم آلکالوئیدهای گیاه وینکا (Vinca)با دارا بودن ترکیباتی همچون وین بلاستین (Vinblastine)، وین کریستین((Vincristine از مواد موثره مهم در داروهای ضد سرطان هستند. این ترکیبات بصورت وین کریستین سولفات، وین بلاستین سولفات و وینورلبین) (Vinorelbine در بازار عرضه می شود. وین بلاستین، وین کریستین در درمان کارسینوم زنان بکار می رود. وینورلبین نیز به عنوان یک مشتق نیمه سنتزی وین بلاستین بصورت خوراکی و یا داخل وریدی در برخی از سرطان ها همچون ریه کاربرد دارد. گردش مالی این ترکیبات که اعظم آن وارداتی می باشد، ۲۵۰۰ میلیارد ریال می باشد.
ماده موثره کامپتوتسین ( Camptothecin) از گونه گیاهی بنام درخت شاد (Camptotheca acuminata) با فعالیت ضد سرطانی می باشد؛ که برخی از داروهای نیمه مصنوعی آن همچون ایرینوتکان (Irinotecan)، توپوتکان (Topotecan) بصورت هیدروکلراید و روبیتکان در بازارهای بین المللی عرضه می شود. این داروها در درمان سرطان متاستیک کولورکتان و همچنین درمان سرطان های پیشرفته زنان استفاده می شود. گردش مالی مشتقات این ترکیب در کشور حدود ۹۰۰ میلیارد ریال است و آخرین ترکیب، پودوفیلوتوکسین می باشد که از بافت گونه های Podophyllum استخراج می شود. مشتقات نیمه سنتزی آن با نام های Etoposide ، Teniposideدر بازار عرضه می شود و یک گردش مالی ۳۸۰ میلیارد ریالی را به خود اختصاص داده است.
با وجود چنین حجم مالی از ترکیبات گیاهی در داروهای ضد سرطان و اطمینان از این نکته که مواد موثره پایه گیاهی کاملا وارداتی می باشند. سوالی که مطرح است چرا با وجود ظرفیت گیاهان دارویی مذکور در کشور، وجود دانشمندان برجسته در دانشگاه ها و پژوهشکده ها اقدامات موثر در تولید چنین مواد موثره ای در داخل کشور صورت نگرفته است؟
مسلما ظرفیت های بالای گیاهان دارویی و زیرساخت های مناسب دارویی در کشور و بالطبع ارتباط این صنایع با متخصصین می تواند منجر به تولید مواد موثره با ارزش که داروهای ضد سرطان یک نمونه از ظرفیت های گیاهان دارویی می باشد، منجر شود و با این کار علاوه بر اشتغال زایی بالای متخصصین، ارزآوری مناسب برای کشور، تامین امنیت دارو در شرایط مختلف کشور را فراهم آورد.
*داشبورد آمارنامه دارویی سازمان غذا و دارو